برای انس و آشتی با خدا، چه باید کرد؟

پرسش. برای انس و آشتی با خدا، چه باید کرد؟ چگونه میتوانیم در ماه مبارک رمضان، حس دعا و راز و نیاز با خدا بیابیم؟

راه انس با چیزی، برقراری ارتباط زیاد با آن است و این مطلب از نقطه نظر روان شناختی، امری مسلّم و غیر قابل انکار است. در این رابطه پرسشهایی چند قابل طرح است:

چگونه انسان، این «بی نهایت کوچک»، میتواند با آفریدگار هستی ـ آن «بینهایت بزرگ» ـ رابطه برقرار کند و این پیوند، او را از خاک تا افلاک بالا برد؟ چگونه این «هیچ»، به آن «همه» متصل میشود؟ آیا جز «دعا و نیایش»، راهی برای این پیوند هست؟ دعا چیست؟ شرایط آن کدام است؟ استجابت دعا یعنی چه؟ پیدا کردن «حال» در دعا چگونه به دست میآید؟ به چه زبانی باید دعا کرد؟ نیایش چه تأثیر روحی و معنوی بر زندگی ما دارد و...؟

میدانیم که دعا، تنها خواندن جملات و الفاظی چند ـ بیحضور دل و بیکشش روح ـ نیست؛ بلکه خواستن از ژرفای جان است. اگر دعا از جان سوخته و عطشناک برآید، «اجابت» الهی، آب گوارایی بر عطش سوزان دل سوختگان خواهد بود.

باید اجازه داد تا پای اشک، از جاده دل عبور کند. باید گذاشت وقتی آسمان دل میگیرد، باران اشک جاری شود. باید گذاشت در حالت اضطرار و طلب و درماندگی، عنان سخن به دست دل داده شود تا صمیمانه با خدا حرف بزند و مثل یک کودک، زار بزند، اشک بریزد، با اصرار بخواهد و یقین داشته باشد که این پای بر زمین کوبیدن و اشک ریختن و التماس کردن، موجب بر آمدن حاجت میشود. «گریه»، سلاح نیایشگر و «امید»، سرمایه او است: «ارحم من رأس ماله الرّجاء و سلاحُه البکاء...»[1]. باید کاری کرد تا چشمه «ربّنا»، از دل بجوشد و بر کویر سینههای سوزان جاری شود و دشت عطشناک جان را سیراب کند.

حس دعا

اگر «احساس نیاز» و «ابراز حاجت»، از طرف بنده و «قدرت رفع آن» و «اجابت دعا» از سوی خدا باشد؛ آنچه این دو سو را به هم وصل میکند، «نیایش» است. هر چه انسان فقر و نیاز خویش را بیشتر بشناسد و به قدرت و رحمت الهی آگاهتر باشد، حسّ دعا بهتر به دست میآید.

احساس بینیازی، طغیان و روی گردانی میآورد. قرآن کریم میفرماید: انسان همین که خود را غنی و بینیاز حس کند، سر به طغیان و گردنکشی میگذارد: «کَلاّ إِنَّ الاْءِنْسانَ لَیَطْغی، أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی»[2]. هر چه فقر و نیاز خود را بیشتر حس کند و سررشته کارها را به دست معبود ببیند، کشش به سوی خدا بیشتر خواهد بود. قرآن میفرماید: ای مردم! شما همه نیازمند خداوند هستید و او بینیاز و ستوده است: «یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»[3].

نیازمندی و وابستگی انسان به خدا کافی نیست؛ بلکه درک این دو، برانگیزاننده آن «حس دعا» است. باید حجاب بین بنده و خالق کنار برود. غرور، خودخواهی، تکبّر، بیاعتنایی، طلب کاری، قساوت دل، یأس و نومیدی و... همه به نوعی «حجاب» به شمار میرود. بر عکس، حالاتی همچون شکسته دلی، تضرّع، گریه، خشوع، امید، اضطرار، التجا، پناه آوردن، یقین به اجابت، خسته نشدن از طلب، رقّت قلب و... پردهها و حجابها را کنار میزند. سفارش حضرت پیامبر صلیاللهعلیهوآله چنین است: آن گاه که رقّت دل حاصل شد، دعا را غنیمت شمارید، که رحمت خداوند است: «اغتنموا الدعاء عند الرقه، فانها رحمه»[4].

خدا به کدام دل نزدیک تر است؟ نجوای کدام نیایش گر از بام خانه تا ملکوت خدا بالا میرود؟

در کوی ما شکسته دلی میخرند و بس بازار خود فروشی از آن سوی دیگر است

حدیث قدسیِ «انا عند المنکسره قلوبهم»[5]؛ «من نزد شکسته دلانم»، اشاره به این حقیقت دارد که:

افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است

حضرت رسول صلیاللهعلیهوآله هرگاه دعا و نیایش میکرد، مانند شخص محتاجی ـ که دست نیاز و طلب گشوده و غذا میخواهد ـ دست خود را به آستان خداوند بلند میکرد[6]. این حالت نیاز و درماندگی است که رحمت را نازل میکند و نگاه عنایت خدا را به سوی نیایشگر بر میگرداند و «بزرگی»، در همین «فروتنی» و «عزّت» در سایه همین «تواضع» است.

«دعا» اقبال بنده به درگاه الهی و «اجابت»، اقبال خداوند به بنده است. اگر مفهوم آن دو در دل جای گیرد، حالت دعا و نیایش پدید میآید. چه سعادتی بالاتر از اینکه یک «بنده»، مورد عنایت «مولا» قرار گیرد و صدایش را بشنود و خوشش آید و جواب بدهد و گاهی جواب دادن را طولانی کند تا بیشتر صدای نجوا و نیایش بنده را بشنود.

پس از تأخیر استجابت، نباید چندان نگران و نا امید شد. گاهی مولا صلاح بنده را بهتر میداند. گاهی هم تأخیر از جهت دیگر است؛ چنان که آمده است: «گاهی خداوند، اجابت دعای مؤمن را به تأخیر میاندازد؛ چون مشتاق دعای او است و میفرماید: صدایی است که دوست دارم آن را بشنوم»[7].

شاید هم، دعا از صمیم دل و از روی خلوص نیّت نبوده و شرایط استجابت در آن فراهم نیست. مگر دعا از دل غافل و زبان یاوهگو و نیّت آلوده و نیایشگر ریاکار، این اندازه اثر دارد که به آسمان رود و به آستان خدا رسد؟!

به هر حال، حال را هم باید از خدا خواست که «محوّل الاحوال» است.

امامعلی علیهالسلام میفرماید: خشکیدن اشک از چشمها، نتیجه قساوت دل و آن، نتیجه زیاد شدن گناهان است: «ما جفّت الدموع الا لقسوه القلوب، و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب»[8].

عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست

مسدود به روی عقل، راه دل ماست

خشکیدن اشک گریه از چشمه چشم

گویای سقوط پایگاه دل ماست[9]

آداب دعا

برخی از «آداب دعا» از این قرار است:

1. مداومت و پیوستگی در دعا؛ یعنی همیشه، همه جا، در هر حال، غم و شادی، راحتی و رنج، فقر و دارایی، پیری و جوانی، بیماری و تندرستی، شدّت و رخا و... باید دعا کرد و به راز و نیاز با معبود پرداخت.

2. پرهیز از گناه؛ چرا که گاهی گناهان مانع اجابت دعا میشود: «اللهم اغفرلی الذّنوب التی تحبس الدعا»[10].

3. دعای دسته جمعی و آمین گفتن گروهی از مؤمنان؛ روایت است که: «هرگاه برای امام باقر علیهالسلاممشکلی پیش میآمد، زنان و کودکان خانواده را جمع میکرد و دعا میکرد و آنان آمین میگفتند».[11]

4. دعا به نامهای نیک خدا و ستایش و حمد و ثنا پیش از دعا؛ چرا که هر نامی کلید دری از رحمتهای الهی است و هر اسمی خاصیّتی دارد. ستایش الهی، شرط ادب پیش از عرض حاجت است.

5. بازگو کردن حاجتها و بر شمردن نیازها؛ هر چند که خداوند دانای همه چیز است و هم نامه نانوشته میخواند و هم اسرار نهفته میداند؛ امّا خود این مطرح کردن، گامی نزدیک به اجابت است. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «خداوند میداند آنچه را که بندهاش هنگام دعا میخواهد؛ ولی دوست دارد که نیازها را به درگاه الهی عرضه کند. پس هرگاه دعا میکنی، حاجتهایت را یک به یک نام ببر».[12]

6. اصرار و الحاح و خسته نشدن و پیوسته خواستن؛ چرا که وقتی دری بسیار کوفته شود، کسی پیدا میشود که در را باز کند. اصرار در دعا، مایه گشوده شدن در رحمت و اجابت الهی است.

7. داشتن همت بلند و خواستن حاجتهای مهم؛ خواستهها هر چه متعالیتر، با ارزشتر و فراگیرتر باشد، بهتر و به استجابت نزدیکتر است. خواستهها، تنها مادی و برای رفع مشکلات معیشتی نباشد؛ خواستههای معنوی و اخروی نیز مد نظر باشد.

قرآن کریم میفرماید: آنان که از خدا فقط دنیا میخواهند، در آخرت نصیبی ندارند؛ امّا بعضی هم نیکی دنیا و هم نیکی آخرت و نجات از دوزخ میخواهند:«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الاْخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النّارِ»[13].

در دعا پسندیده است از پیشوایان مکتب، بهره جوییم و ادب دعا کردن و داشتن خواستههای متعالی را از آنان بیاموزیم. دنیای غنی و فراگیر «خواستههای متعالی» در دعاهای معصومین، عالمی زیبا و بیپایان است. تنها کافی است به دعای امام سجاد علیهالسلام (دعای مکارم الاخلاق)[14] نظر بیفکنیم، تا با گوشه ای از نیازهای والا و خواستههای متعالی از زبان آن زینت عابدان آشنا شویم.

توجه به این نکته بایسته است که مکان و زمان دعا، در رسیدن به آثار و نتایج مادی و معنوی آن، تأثیری به سزا دارد و اولیای الهی، مکانها و اوقاتی را بیان کردهاند که دعا در آنها زودتر به اجابت میرسد. در میان اوقاتی که مناسبت بیشتری برای دعا و مناجات با قاضی الحاجات دارد، ماه مبارک رمضان دارای جایگاهی ممتاز است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوایی دیگر و اثری شگرف دارد.

ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و هنگامه تلاوت کلام روحبخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل واژههای دعا و غنچههای نیایش بر لبهای مشتاقان مؤمن نیز میباشد. روزهداران خداجو، در زلال رمضان، دل و جان را میشویند و بر گرد حریم دوست پرواز میکنند و بر شاخسار ذکر و یادِ محبوب و دعا و نجوای با او، آشیان میگیرند. با اشک روان، دشت تفتیده قلبشان را نمناک میسازند و بر درد و زخم دلشان مرهمی مینهند.

در این میان، دعاها و مناجاتهای امامان معصوم علیهمالسلام ، سوز و نوایی دیگر دارد. حقایق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق برآمده، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل بیت علیهمالسلام در ماه رمضان، در بهرهمندی بیشتر از مهمان خانه الهی و سفره گسترده این ماه، بسی سودمند و پرفایده است. دعاهای رسیده از برگزیدگان حق در این ماه نورانی، بسیار است... .

«الهی! در هندسه وجود، توحید را نقطه پرگارمان ساز، دایره تلاشمان را بر محور نقطه ایمان قرار بده و خطّ زندگی را امتدادی از نقطههای نیاز بساز. زاویه دیدمان را باز کن تا چشم بگشاییم، به چهره حقیقت و گوش سپاریم، ولی به آهنگ معنویت».[15]

[1]. دعای کمیل.

[2]. علق 96 آیه 6.

[3]. فاطر 35 آیه 15.

[4]. بحار الانوار، ج 93 ص 313.

[5]. منیه‏المرید، ص 123 از تفسیر کشف الاسرار، ج 1، ص 135.

[6]. ابن فهد حلّی، عده الداعی، ص 139.

[7]. بحارالانوار، ج 97 ص 296.

[8]. همان، ج 70 ص 354.

[9]. برگ و بار، ص 286.

[10]. دعای کمیل.

[11]. کلینی، کافی، ج 2، ص 525.

[12]. وسائل الشیعه، ج 4 ص 191.

[13]. بقره 2، آیات 200 و 201.

[14]. صحیفه سجادیه، دعای 20 ؛ مفاتیح الجنان، دعای مکارم الاخلاق.

[15]. حسن حسن زاده آملی، الهی نامه، ص 70.

دفتر نهم از مجموعه کتاب پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، پرسش ها و پاسخ های برگزیده ویژه ماه مبارک رمضان